http://www.trouw.nl/tr/nl/5116/Filosofie/article/detail/3333011/2012/10/17/He-Plato-jij-ook-op-Facebook.dhtml
Wat zou Socrates van de smartphone hebben gevonden? Zou hij, als hij nu had geleefd, ook meteen naar Wikipedia zijn gegaan als hij iets niet wist? In zijn boek 'Socrates Reloaded' laat Frank Buytendijk (43), directeur marketing van softwarebedrijf Be Informed, denkers uit het verleden opdraven om hun licht te werpen op actuele ontwikkelingen in de wereld van de informatica.
Filosofie is een late liefde, vertelt Buytendijk. "Tijdens mijn studie bedrijfskundige informatica begin jaren negentig ging het nooit over ethiek of lastige waarom-vragen. Nooit. Het ging om carrière maken en geld verdienen. Bedrijven werden gezien als amoreel, ethiek deed niet ter zake. Iedereen leek toen wel een 'material girl', zoals Madonna zong. Maar ik kwam er gaandeweg achter dat er ook een maatschappelijke kant aan ondernemen zit. Je moet je als IT-manager de vraag stellen: is wat ik doe wel goed voor iedereen? Daarmee beland je bij ethiek en filosofie. Toen ik dat ontdekte, ging er een wereld voor me open."
Grijnzend: "Ik ben natuurlijk een amateur. Gelukkig zijn de meeste filosofen die ik bespreek al eeuwen dood. Ik verwacht geen vervelende brieven van de erven Socrates."
Dan kunnen we hem dus gerust ten tonele voeren. Zou Socrates een iPad hebben gehad als hij nu leefde?
"Zeker weten. Hij deed niet anders dan skypen, twitteren en whatsappen, alleen dan niet via zijn mobiel, maar via spontane gesprekjes op straat in Athene. Hij zou in die sociale media tegelijk een gevaar zien. Twitteren leidt al snel tot een enorme golf van reacties, die losgezongen zijn van de werkelijkheid. Het geeft maatschappelijke ruis. Zijn leerling Plato zou sowieso kritisch zijn over de rol die computers in ons leven spelen. Hij zou die zien in het licht van zijn verhaal over de grot. Mensen die op hun scherm berichtjes tikken, langs de statusupdates van hun vrienden scrollen, of van hyperlink naar hyperlink surfen, houden zich bezig met schaduwen op de muur, terwijl de werkelijkheid zich achter hun rug afspeelt."
Computers leiden ons af van de echte werkelijkheid?
"De techniek was bedoeld als hulpmiddel, maar is voor velen een doel in zichzelf geworden. Zozeer zelfs dat de virtuele wereld soms even echt of zelfs echter aanvoelt dan 'real life'. Mensen worden soms slaaf van het systeem. Dat zie je ook in bedrijven. Neem bijvoorbeeld Customer Relation Management-systemen. Dat zijn softwareprogramma's waarin je klantprofielen kunt opslaan en ook scripts kunt schrijven voor medewerkers in callcenters. Die systemen waren bedoeld om mensen te helpen, maar sinds hun komst is de klantenservice nog nooit zo slecht geweest. De heel basale vraag 'wat is nu eigenlijk goed voor de klant?', wordt niet meer gesteld. Terwijl de techniek dienend moet zijn, niet leidend."
Dat is de techniek toch ook? Computers hebben ons leven een stuk aangenamer gemaakt. Plato had toch niets tegen een comfortabel leven?
"Maar Plato wilde ook dat je vrij was en de waarheid kon zoeken. Het probleem is dat de techniek zo ver in ons leven is ingedrongen, dat onze vrijheid gevaar loopt. In winkels wordt je gedrag bewust gestuurd. Je doet bepaalde boodschappen, het systeem registreert dat en geeft je op maat gesneden aanbiedingen. Die koop je dan, het systeem denkt: ha succesvol! - en scherpt de aanbiedingen nog meer aan. Het systeem dat mijn behoeften moeten dienen, gaat ze op een gegeven moment zelf voor mij bedenken. Het schept een eigen werkelijkheid. Maar hoe kom ik nou ooit nog buiten die werkelijkheid? Hoe leer ik ooit nog Mexicaans eten, bijvoorbeeld?"
Dat u gerichte aanbiedingen krijgt, ontneemt u toch niet de vrijheid ook eens een keer naar het schap met taco's te lopen?
"Het volgende verhaal zette mij erg aan het denken. Bij de kassa van een Amerikaanse supermarkt kreeg een meisje, dat samen met haar vader boodschappen aan het doen was, kortingscoupons voor zwangerschapsartikelen. De vader ontplofte. Het meisje bleek inderdaad zwanger te zijn, dus het systeem had het bij het rechte eind. Maar moest die vader daar nou op die manier achterkomen? Je moet je afvragen of je zulke dingen wel wil. Die reflectie is bij mensen in de IT-wereld op dit moment totaal afwezig."
Waarom is dat eigenlijk zo?
"Het IT-dogma luidt: laten we alles mogelijk maken! IT'ers geloven onvoorwaardelijk in de vooruitgang. Dat is eigenlijk heel paradoxaal. Technisch staat de IT-wereld aan de voorhoede van onze maatschappij: zij creëert de systemen van onze toekomst. Maar filosofisch leven IT'ers nog in de negentiende eeuw. Het zijn Verlichtingsdenkers die geloven dat je alles kunt meten en vastleggen en dat er een objectieve waarheid bestaat. Met hun geloof in de vooruitgang lopen IT'ers zo'n tweehonderd jaar achter op de rest van de maatschappij."
Want die maatschappij gelooft niet meer in vooruitgang?
"In het postmodernisme is het idee van een objectieve waarheid losgelaten en dus ook een optimistisch geloof in vooruitgang. En is er het besef dat al onze waarneming gekleurd is."
Toch accepteren we zonder morren wat de IT-jongens voor ons bedenken. Misschien zijn we wel helemaal niet zo postmodern als we denken.
"Ja, dat vraag ik me soms ook af. Dan toont de IT-wereld dus hoe het er eigenlijk met ons voorstaat. De meeste mensen laten zichzelf thuis als ze naar hun werk gaan. Ze zullen zeggen dat elke waarneming subjectief is; maar op hun werk varen ze gewoon op de 'objectieve' meetinstrumenten van de informatica. Met de mond belijden we het relativisme, maar leven we er ook naar?"
"Ik wil graag dat er meer debat komt over de rol die techniek in de maatschappij speelt. Neem de TomTom. Dat kastje ontvangt niet alleen informatie, maar stuurt ook informatie vanuit de auto naar het moederbedrijf. Op die manier verzamelde TomTom allerlei gegevens van haar klanten. Rijkswaterstaat gebruikte de informatie ook, om files te voorkomen. Prachtig. Maar de TomTom-gegevens kwamen ook terecht bij de politie, die het gebruikte om snelheidscontroles te plannen. Ten eerste: hoe 'objectief' is die informatie eigenlijk? Het kastje meet alleen de snelheid, niet de verkeersomstandigheden, de context. Ten tweede: wilden de klanten van TomTom wel dat de politie via het kastje met hen meekeek?"
Zo kan elke technische mogelijkheid op een goede en op een slechte manier worden gebruikt.
"Maar techniek is helemaal niet zo neutraal. Je kunt zeggen: 'guns don't shoot people, people shoot people', maar dan maak je je er te makkelijk van af. Een pistool is ontworpen om mee te schieten."
Kunt u een voorbeeld geven van een IT-innovatie die in zichzelf ethisch niet neutraal is?
"Ja. Bedrijven voeren zogeheten Enterprise Resource Planning-systemen in. Dat zijn enorm grote administratieve systemen, waardoor je zoveel mogelijk werk in zo kort mogelijk tijd kunt doen. Het liefst cluster je bijvoorbeeld al je personeelszaken in één afdeling wereldwijd, en die zet je dan neer op een plek waar arbeid het goedkoopst is. In deze tak van sport gaan miljarden om. De enige twee criteria bij het bouwen van zo'n systeem zijn: is het efficiënt en is het effectief? De vraag of het wel goed is voor de mensen die ermee moeten omgaan, wordt domweg niet gesteld. Als jij op zo'n megalomane afdeling werkt, moet je precies doen wat het systeem van je wil. Het systeem maakt je dom en zorgt dat je nauwelijks voeling hebt met je werk. Daar zou Socrates vraagtekens bij hebben geplaatst. Want dient de techniek hier nog wel de mens?"
Frank Buytendijk: Socrates Reloaded. The Case for Ethics in Business & Technology. Verkrijgbaar via Amazon.com, 16 dollar (13 euro).
IT-filosofie
Al sinds de uitvinding van computers was er filosofische belangstelling voor. IT-filosofie is nu de grootste tak binnen de techniekfilosofie. Beoefenaars verenigen zich in organisaties als de International Association for Computing and Philosophy. De bekendste IT-filosoof is Luciano Floridi van de universiteit van Oxford.
Peter-Paul Verbeek, hoogleraar Mens en Techniek aan de Universiteit Twente, vindt Buytendijks pleidooi voor meer filosofische reflectie bij IT'ers zélf 'heel sympathiek'. Verbeek schreef vorig jaar het boek 'Moralizing Technology', waarin hij net als Buytendijk betoogde dat techniek niet neutraal is. Het probleem, aldus Verbeek, is dat die morele lading van techniek meestal impliciet blijft. "Je moet die expliciet maken. En je moet nog een stap verder gaan: je moet de door jou gewenste moraliteit bewust mee-ontwerpen."
Geen opmerkingen:
Een reactie posten